Rond 1987 las ons klasje Latijn onder het wakend oog van meneer Van Hal Brieven aan Lucilius van de stoïcijn Seneca. De boodschap die me al die jaren is bijgebleven, is deze: wees niet jaloers op iemand die rijk is, of machtig, of gelukkig lijkt, want je weet niet welk einde hem wacht. Dat inzicht raakte me: niemand weet wat je nog te wachten staat. Ik heb het lesboek nog (tiende druk, 1972) en moet lachen als ik lees: ‘… zo is toch bij de uitgave rekening gehouden met het feit dat de lectuur van Seneca in de hogere klassen der gymnasia meer en meer ingang vindt.’
Vier deugden
Het gedachtengoed van de stoïcijnen was toen blijkbaar in opkomst en is nog steeds heel actueel. De wereld om ons heen is in die tweeduizend jaar enorm veranderd, maar wat wij nodig hebben als mens en als leider kunnen we nog steeds terugbrengen tot de vier kardinale (klassieke basis)deugden van de stoïcijnse filosofie: wijsheid, rechtvaardigheid, zelfbeheersing en moed.
En daarover schreef Fief Macrander een boek: Stoïcijns leiderschap. De stoïcijnse filosofie hielp niet alleen haarzelf naar meer kalmte, helderheid en gerichte actie, maar ook de leiders met wie ze werkte. De inzichten van de stoïcijnse denkers – waarvan Marcus Aurelius, Epictetus en Seneca de bekendste zijn – brengen rust, focus en een stevig moreel kompas.
Stoïcijnen benadrukken dat een goed leven draait om meegaan met de natuur: doen wat in je macht ligt en kalm blijven tegenover datgene wat dat niet is. De vier deugden helpen het juiste onderscheid te maken. Wijsheid scheidt feiten van aannames, rechtvaardigheid verbindt je keuzes met het grotere geheel. Zelfbeheersing leidt tot bewust reageren in plaats van impulsief, luidruchtig en fel (en dat is wat anders dan onverschillig of afstandelijk, zoals het woord ‘stoïcijns’ tegenwoordig impliceert). Moed zorgt dat je trouw blijft aan je principes, ook wanneer de situatie onzeker of uitdagend wordt.
De auteur bouwt haar boek op aan de hand van de vier deugden en koppelt deze aan leiderschap. De wijze leider weet wat binnen en buiten zijn controle valt en maakt keuzes die goed zijn voor hemzelf én bijdragen aan het grotere geheel. De rechtvaardige leider geeft het goede voorbeeld, ziet ieders belang en kijkt verder dan vandaag. De beheerste leider blijft kalm als het spannend wordt. De moedige leider kiest wat goed is: zwijgt als dat nodig is, durft fouten toe te geven en zegt nee als het moet, ook als dat tegen de stroom ingaat.
In het laatste hoofdstuk brengt de auteur de vier deugden samen in de invloedrijke leider. De stoïcijnen kijken op een andere manier naar invloed. Zij zien invloed niet als iets wat je nastreeft door de omgeving te controleren, maar als iets wat ontstaat wanneer je trouw blijft aan de vier deugden. Je eigen gedachten, emoties en reacties kun je beheersen, maar de uiteindelijke uitkomst ligt vaak buiten je macht. Niet het resultaat, maar hoe jij zelf handelt, bepaalt de kwaliteit van je invloed. Macrander noemt dit betekenisvolle invloed: een natuurlijk gevolg van het handelen volgens de deugden. Door deze pijlers in samenhang toe te passen, bouw je een stevig fundament voor duurzame groei – voor jezelf, je team en de wereld om je heen.
De inzichten zijn niet nieuw en misschien lijken het open deuren. De stoïcijnen begrepen tweeduizend jaar geleden al wat het betekent om als mens en als leider het goede te doen. Maar de praktijk is weerbarstig. Probeer er maar eens naar te leven. Zelf kan ik me bijvoorbeeld mateloos ergeren aan collega’s die hun verantwoordelijkheid ontlopen of altijd een excuus paraat hebben. Aan mijn zelfbeheersing valt nog wel wat te sleutelen – en aan die betekenisvolle invloed ook. Daar zit mijn resultaatgerichtheid behoorlijk in de weg. De stoïcijnen hielden zich niet bezig met doelen of targets, maar vroegen zich af: is mijn handelen in overeenstemming met rechtvaardigheid?
Het begint allemaal bij zelfinzicht. En met kleine stappen. De auteur benadrukt dat het gaat om de kleine, dagelijkse keuzes die je maakt. Juist in het alledaagse ontwikkel je de rust en het overzicht die je nodig hebt bij grotere uitdagingen. Betekenisvolle invloed is een vaardigheid die je kunt ontwikkelen. De vele oefeningen in het boek kunnen daarbij helpen. Een goede stoïcijnse leider zal ik wel nooit worden, maar met alle tips in dit boek en met iedere dag een klein stapje vooruit brengt het ons wel een beetje dichterbij.
Over Annemarie Smits
Annemarie Smits werkt als projectleider duurzaamheid bij een uitvoeringsorganisatie van de rijksoverheid. Daarvoor was ze IT projectmanager en consultant bij onder andere een grote bank en een internationaal adviesbureau. Daarnaast helpt ze auteurs met het schrijven van hun roman, non-fictie boek of managementboek.