Strategische autonomie: Europa's zoektocht naar onafhankelijkheid

In een wereld waarin de geopolitieke verhoudingen razendsnel verschuiven, staat Europa voor een cruciale vraag: hoe behouden we onze zelfstandigheid? Strategische autonomie – het vermogen om onafhankelijk te handelen op het wereldtoneel – is van beleidsjargon uitgegroeid tot een existentiële noodzaak. Terwijl China zijn invloed uitbreidt, Rusland Europa probeert te ontwrichten en de Verenigde Staten hun eigen koers varen, moet de Europese Unie haar positie herdefiniëren.

De coronapandemie en de oorlog in Oekraïne hebben pijnlijk zichtbaar gemaakt hoe kwetsbaar Europa is. Afhankelijkheid van Chinese productieketens, Russisch gas en Amerikaanse technologie dwingen tot een fundamentele herbezinning. Strategische autonomie gaat niet over isolationisme, maar over het vermogen om in crisissituaties zelfstandig te kunnen handelen – in defensie, energie, technologie en handel.

De drie uitdagers van Europa

Europa bevindt zich in een geopolitieke tang. Rob de Wijk, hoogleraar internationale betrekkingen, identificeert drie krachten die het continent onder druk zetten. China ziet Europa als wingewest en koopt systematisch invloed via investeringen en de Nieuwe Zijderoute. Rusland voert ondermijnende operaties uit door nepnieuws, verkiezingsbeïnvloeding en het steunen van populistische bewegingen. En Trump's Amerika koos resoluut voor 'America First', waarmee het traditionele bondgenootschap onder spanning kwam te staan.

Deze driedubbele druk maakt dat Europa niet langer kan volstaan met economische macht alleen. Militaire capaciteit, technologische voorsprong en energieonafhankelijkheid zijn geen luxe meer, maar voorwaarden voor overleving als zelfstandige speler.

De paradox van economische macht

Een opmerkelijke paradox kenmerkt Europa's positie: economisch is de EU een reus, geopolitiek vaak een dwerg. Met 450 miljoen welvarende burgers en de grootste geïntegreerde markt ter wereld beschikt Europa over aanzienlijke economische hefbomen. De vraag is: hoe zetten we deze economische kracht om in strategische autonomie?

Marc De Vos, directeur van denktank Itinera, toont aan dat Europa's economische macht al wordt ingezet als geopolitiek wapen. Brussel stelt voorwaarden aan markttoegang, handhaaft privacyregels en beboet Amerikaanse techgiganten. Toch blijft militaire zwakte een Achilleshiel.

Van afhankelijkheid naar veerkracht

De energiecrisis na de Russische invasie van Oekraïne demonstreerde pijnlijk Europa's kwetsbaarheid. Jarenlange afhankelijkheid van Russisch gas bleek een strategische blunder. Ook op andere terreinen – halfgeleiders uit Taiwan, kritieke grondstoffen uit China, defensietechnologie uit de VS – is Europa te afhankelijk van externe spelers.

Strategische autonomie vereist veerkracht: het vermogen om schokken op te vangen en alternatieven te ontwikkelen. Dat betekent voorraadvorming, diversificatie van leveranciers en investeringen in eigen productiecapaciteit. Niet vanuit protectionisme, maar vanuit realisme over geopolitieke risico's.

De rol van bedrijven en bestuurders

Strategische autonomie is geen exclusief overheidsterrein meer. Bedrijven spelen een cruciale rol in het versterken – of ondermijnen – van Europa's zelfstandigheid. Wie kritieke infrastructuur uitbesteedt aan Chinese bedrijven of volledig afhankelijk is van één leverancier, verzwakt Europa's positie.

Tegelijk kunnen bedrijven bijdragen aan strategische autonomie door te investeren in Europese alternatieven, kennis op te bouwen en risico's te spreiden. De EU heeft inmiddels de Critical Raw Materials Club opgericht om landen te verenigen die hun toeleveringsketens willen versterken. Publiek-private samenwerking wordt essentieel.

De weg vooruit: realisme en ambitie

De zoektocht naar strategische autonomie vergt een delicate balans. Te veel nadruk op zelfvoorziening leidt tot inefficiëntie en verspilling. Te weinig aandacht voor kwetsbaarheden maakt Europa tot speelbal van anderen. Het antwoord ligt in selectieve autonomie: op kritieke terreinen – defensie, energie, halfgeleiders, farmaceutische grondstoffen – moet Europa zelfstandig kunnen handelen.

Dit vereist investeringen, maar vooral politieke moed. Lidstaten moeten bereid zijn soevereiniteit te delen op terreinen waar gezamenlijk optreden effectiever is. Strategische autonomie ontstaat niet door terug te keren naar nationale grenzen, maar door Europese samenwerking te verdiepen op cruciale domeinen.

In een wereld van toenemende geopolitieke rivaliteit is strategische autonomie geen ideologische keuze, maar een praktische noodzaak. Europa moet leren zijn economische macht te vertalen in geopolitieke slagkracht, zonder zijn waarden te verloochenen. Dat is de uitdaging voor de komende decennia.